In hoeverre we ons leven laten bepalen door nepnieuws, daarover bestaat discussie. Dat er nepnieuws is niet. En de verwachting is dat door nieuwe ontwikkelingen de hoeveelheid fake news (en de kwaliteit ervan) alleen maar zal toenemen. Zeker nu ook de mogelijkheden met kunstmatige intelligentie eindeloos lijken te zijn. Wil je je hiervoor beschermen? Of je medewerkers of leerlingen zich leren hiervoor beschermen? Dit begint met kennis Ć©n het stellen van de juiste vragen.
Laatste update 20-02-2023 | Gastbijdrage via Universiteit van Utrecht


Over de kunst van het stellen van de juiste vragen: plaatje van iemand die de krant leest

Nepnieuws in de (beroeps)praktijk

We hebben in toenemende mate te maken met nepnieuws. Via bepaalde (social) media wordt desinformatie verspreid met als doel ons te beĆÆnvloeden. Dit kan gaan om onze politieke standpunten maar ook kan het de bedoeling zijn om ons als professionals ervan te overtuigen op een bepaalde manier te handelen of ergens in te geloven.
 
Nu moet je ook berichten over nepnieuws met een korreltje zout nemen, maar dat er iets is als nepnieuws, daarover zijn onderzoekers (bijvoorbeeld tijdens de corona pandemie) en onze overheid het wel eens (waarbij de vraag is of je dit weer kunt geloven nu ook overheden zich schuldig maken aan het verspreiden van nepnieuws).

De verwachting is dat door nieuwe ICT-ontwikkelingen het aanbod en de kwaliteit van nepnieuws zal toenemen. Waar nepnieuws nu vooral de vorm heeft van berichten met tekst en afbeeldingen, wordt het in de toekomst ook mogelijk om beelden (video's) te manipuleren. De komst van ChatGPT in combinatie met andere AI-toepassingen die de inhoud vervolgens visualiseren, bevestigde begin 2023 deze ontwikkeling. Omdat we vaak beelden als de waarheid zien - ik zag het toch zelf! - verdient deze vorm van nepnieuws extra onze aandacht.

Het bestrijden van nepnieuws komt echter maar langzaam op gang. Nepnieuwsbestrijders doen hun werk vaak onbetaald (of zijn studenten) en techbedrijven als Facebook, Twitter en Microsoft lijken aan het detecteren van nepnieuws geen prioriteit te geven. De overheid wil ondertussen niets opleggen aan deze bedrijven.

Daarom blijft het belangrijk dat we - gezien de verwachting die we van professionals hebben - ook zelf zoveel mogelijk proberen nepnieuws van echt nieuws te onderscheiden. Dat er sprake is van mediawijsheid. Zeker bij breaking news waar berichten snel gedeeld worden. Dit is echter lastiger dan we vaak denken en vraagt om oefening.

Hoe kun je je nu als professional of bijvoorbeeld je leerlingen, studenten of je medewerkers voorbereiden voor een wereld waarin je niet direct alle kennis kunt vertrouwen?

Het zal je niet verrassen: door de juiste vragen te stellen t.a.v. de betrouwbaarheid van kennis en informatie. Een factchecker zal dit doen door het stellen van allerlei complexe, positief-kritische vragen. Zie bijvoorbeeld deze vragen om feiten van onzin te onderscheiden.  Helaas heb je in de praktijk niet altijd de tijd of zin om dergelijke uitgebreide analyses te maken (al geldt hiervoor wel: oefening baart kunst).

Om die reden circuleren op internet diverse overzichten met minder vragen die je kunt stellen om de betrouwbaarheid van nieuwsberichten te bepalen. Het zijn vragenlijsten - of beter gezegd vraagschema's - die wel in aantal vragen van elkaar verschillen maar in de kern duidelijke overeenkomsten kennen. Het rijtje dat hier door Erin Wilkey Oh (werkzaam bij Common Sense Education) op Edutopia wordt aangeraden, vat deze ons inziens goed samen.


Vijf vragen die je kunt stellen om nepnieuws te detecteren

Om de betrouwbaarheid van nieuws in te schatten en hiermee een poging te doen echt nieuws van nieuw nieuws te onderscheiden, is hun advies de volgende vragen te stellen. Maar let op: om de juiste vragen te stellen heb je natuurlijk ook gewoon kennis van zaken nodig. Zeker bij de laatste vraag. Onderstaande vragen zijn altijd aanvullend hierop.


Over de kunst van het stellen van vragen en doorvragen: plaatje van iemand die een telefoon vasthoudt


1. Wie heeft het bericht gemaakt? Dit helpt je ervan bewust te worden dat alle kennis en media die jou bereikt, opgesteld is door iemand met een bepaald idee, politieke opvatting, belang e.d.

2. Waarom is dit bericht opgesteld? Stel voor jezelf vast wat het doel is van het bericht. Is het om te informeren, om te overtuigen, om te verklaren, om ons te vermaken (of een combinatie hiervan), ...? Wat is hierbij het achterliggende doel: meer macht, meer kennis, meer winst / geld?

3. Hoe heeft het bericht zich verspreid? Probeer vast te stellen wat de oorspronkelijke bron is van het bericht. Waar is het bericht nog meer opgedoken? Welke aanpassingen hebben er plaatsgevonden? Waarom is het bericht wel verspreid op bepaalde media en andere niet?

4. Welke technieken zijn ingezet om mijn aandacht te trekken? Worden bepaalde methodes ingezet om je aandacht te trekken? Denk aan clickbait, het bespelen van je gevoel, of het gebruik van bepaalde images.

5. Wat mis je: welke idealen, belangen, visie, mening, andere kanten van het verhaal e.d. ontbreken? Het is altijd waardevol om ook naar de andere kant van een bericht te kijken. Ook al is hoor- en wederhoor een waardevol journalistiek principe, zelfs alle journalisten houden zich hier niet aan. Laat staan verspreiders van nepnieuws.

Om dit vraagschema makkelijker te onthouden, hebben we in deze lijst gebruik gemaakt van verschillende vraagwoorden, namelijk 4W's en 1 H: Wie, Waarom, Hoe Welke en Wat. Mogelijk helpt je dit?
 
Als je trouwens een belangrijke vraag mist, dan horen of lezen we het natuurlijk graag!